BERKHOF - BERKHOFF
1500 genealogy - genealogie 2000+
Nederlandse herkomstboerderijen | German Farms of Origin
Inhoud
1. Inleiding
2. Geschiedenis van de achternaam Berkhof(f) en dialectvormen
2.1 Inleiding
2.2 Taalontwikkelingen
2.3 Betekenis van de achternaam
2.3.1 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederlands (1200-1500)
2.3.2 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nieuwnederlands (1500-heden)
2.3.3 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederduits (1100-1600)
2.3.4 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nederduits (1600-heden)
2.3.5 Conclusies
2.4 Het ontstaan van de schrijfwijzen Berghof, Barkhof, Birkhoff en Berckenhoff
3. Boerderijen (met erf)
3.1 Oldeneel, bij Zwolle
3.2 Lunteren
3.3 Wiltenburg, bij Utrecht
3.4 Waarder, bij Woerden
3.5 Overa, bij Breda
3.6 Westmalle, België
3.7 Udenhout
3.8 Vriezenveen
3.9 Piringen, België
4. Erfen (zonder boerderij)
4.1 Rosmalen, bij Den Bosch
4.2 Deurne
4.3 Heeze en Leende, bij Eindhoven
4.4 Barkhof, Den Haag
5. Overige boerderijen en naamsvoorkomingen
5.1 Berkhout
5.2 Berkshoven, in de Watergraafsmeer, bij Amsterdam
5.3 Birkhoven, bij Amersfoort
5.4 Berghof, bij Wijlre
5.5 Bekhof, bij Oldeberkoop
5.6 Barringe Erve, Zeijen
Inhoud
1. Inleiding
2. Geschiedenis van de achternaam Berkhof(f) en dialectvormen
2.1 Inleiding
2.2 Taalontwikkelingen
2.3 Betekenis van de achternaam
2.3.1 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederlands (1200-1500)
2.3.2 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nieuwnederlands (1500-heden)
2.3.3 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederduits (1100-1600)
2.3.4 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nederduits (1600-heden)
2.3.5 Conclusies
2.4 Het ontstaan van de schrijfwijzen Berghof, Barkhof, Birkhoff en Berckenhoff
3. Boerderijen (met erf)
3.1 Oldeneel, bij Zwolle
3.2 Lunteren
3.3 Wiltenburg, bij Utrecht
3.4 Waarder, bij Woerden
3.5 Overa, bij Breda
3.6 Westmalle, België
3.7 Udenhout
3.8 Vriezenveen
3.9 Piringen, België
4. Erfen (zonder boerderij)
4.1 Rosmalen, bij Den Bosch
4.2 Deurne
4.3 Heeze en Leende, bij Eindhoven
4.4 Barkhof, Den Haag
5. Overige boerderijen en naamsvoorkomingen
5.1 Berkhout
5.2 Berkshoven, in de Watergraafsmeer, bij Amsterdam
5.3 Birkhoven, bij Amersfoort
5.4 Berghof, bij Wijlre
5.5 Bekhof, bij Oldeberkoop
5.6 Barringe Erve, Zeijen
updated: 8 Januari 2015.
1. Inleiding
Deze pagina is bedoeld voor onderzoek naar het ontstaan van de
achternaam Berkhof(f) en naar mogelijke herkomstplaatsen in
Nederland. De achternaam stamt af van de middeleeuwse
boerderijnamen Berchof en Berchove. De naam is ontleend aan de
woorden berch en hof/hoven, wat boerderij of erf op een berg betekent.
Een andere mogelijke betekenis, zoals boerderij met berkenbomen op
het erf, is niet in oude documenten terug gevonden. Deze betekenis is
vanwege grammaticale reden ook minder waarschijnlijk. Tot nu toe zijn
negen boerderijen en vier erfen met de naam gevonden in Midden- en
Zuid-Nederland. De oudste vondst gaat terug tot eind 13de eeuw.
De achternaam Berkhof(f) kan in Nederland ook een andere herkomst
hebben dan een naamsboerderij, namelijk afkomstig van Duitse
immigranten die in de 17de en 18de eeuw in Nederland hun geluk
zochten. Zie voor de herkomst van de Duitse achternaam: German
Farms of Origin (alleen beschikbaar in het Engels). De zogenaamde
dialectvormen van de achternaam, zoals Barkhof en Birkhoff, zijn
ontstaan uit oude topononiemen met een andere betekenis. De
achternaam Berghoff doet een ontstaanwijze volgens Duits patroon
vermoeden.
Voor het maken van deze pagina zijn onderzoeksresultaten van
Nederlandse familiestambomen op deze website gebruikt, als ook: Web
Google.nl, de Nederlandse Familienamenbank op Meertens.knaw.nl, J.
Verdam, Middelnederlands handwoordenboek (1932; herdr. 1981), het
Nieuwnederlandse Woordenboek op Gtb.inl.nl en G. Köbler,
Mittelniederdeutsches Wörterbuch (2014).
Deze pagina is bedoeld voor onderzoek naar het ontstaan van de
achternaam Berkhof(f) en naar mogelijke herkomstplaatsen in
Nederland. De achternaam stamt af van de middeleeuwse
boerderijnamen Berchof en Berchove. De naam is ontleend aan de
woorden berch en hof/hoven, wat boerderij of erf op een berg betekent.
Een andere mogelijke betekenis, zoals boerderij met berkenbomen op
het erf, is niet in oude documenten terug gevonden. Deze betekenis is
vanwege grammaticale reden ook minder waarschijnlijk. Tot nu toe zijn
negen boerderijen en vier erfen met de naam gevonden in Midden- en
Zuid-Nederland. De oudste vondst gaat terug tot eind 13de eeuw.
De achternaam Berkhof(f) kan in Nederland ook een andere herkomst
hebben dan een naamsboerderij, namelijk afkomstig van Duitse
immigranten die in de 17de en 18de eeuw in Nederland hun geluk
zochten. Zie voor de herkomst van de Duitse achternaam: German
Farms of Origin (alleen beschikbaar in het Engels). De zogenaamde
dialectvormen van de achternaam, zoals Barkhof en Birkhoff, zijn
ontstaan uit oude topononiemen met een andere betekenis. De
achternaam Berghoff doet een ontstaanwijze volgens Duits patroon
vermoeden.
Voor het maken van deze pagina zijn onderzoeksresultaten van
Nederlandse familiestambomen op deze website gebruikt, als ook: Web
Google.nl, de Nederlandse Familienamenbank op Meertens.knaw.nl, J.
Verdam, Middelnederlands handwoordenboek (1932; herdr. 1981), het
Nieuwnederlandse Woordenboek op Gtb.inl.nl en G. Köbler,
Mittelniederdeutsches Wörterbuch (2014).
3. Boerderijen (met erf)
In Nederland zijn zowel boerderijen met erf, als erfen zonder boerderij met de naam Berkhoff terug te vinden. Hieronder een lijst van boerderijen en
erfen die met behulp van Google Books en Google Web zijn gevonden. De lijst is niet compleet. Stuur me graag een email als je sporen van een boerderij
of erf hebt gevonden van voor 1811 die niet op de lijst staan. De oudste sporen kunnen gevonden worden met de spelling Berchof, Berchoef, Berchove,
Berckhof en Berckhoven.
3.1 Oldeneel, bij Zwolle
Op 20 mei 1521 verklaard Margareta van Essen, weduwe van Jacob van Hackfordt, dat zij een altaar heeft gesticht in de kerspelkerk van St. Nicolaes te
Wije. De jaarlijkse kosten worden bekostigd (o.a.) met 5 heerenponden uit de door Berent Hermssen bewoonde plaats en uit den Berckhof en eenig
daarbij gelegen land in het kerspel Swolle in de buurschap Oldeneel. De akte staat in de Regestenlijst van het Huis Batinge, te vinden in het Drents
Archief.
3.2 Lunteren (herkomstboerderij familietak Lunteren)
Op 9 februari 1677 verkopen Dirck Aertz. en Marij Jans aan Willem Michels en Marij een huis, schuur, schop, put en hof, groot 60 roeden en gelegen
aan de Vriethoff bij de Berckhoff. De verkoopakte is te vinden via Archieven.nl. In 1738 woont op deze boerderij Hendrik Jansen met zijn vrouw Geertje
Jans. De boerderij werd gepacht van de kerk van Lunteren. Hun kinderen nemen de naam Berckhof en Van den Berckhoff aan. De boerderij is in 1962
afgebroken. De straat waar de boerderij stond heet vandaag Berkhofweg.
3.3 Wiltenburg, bij Utrecht
In zijn boek Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen (1983), pp. 79, noemt C. Dekker dat op het curtisterrein op de Wiltenburg bij Utrecht twee
boerderijen stonden. In 1529 zouden deze die borchove op Wiltenburg en den berckhoff genoemd worden, in 1531 die borchove en die borchoff, en in
1563 die groote berckhoeve en die kleyne berckhoeve. Dekker vervolgt dat de grote burghoeve (sic) een grootte van 20 morgen land en de kleine 2 1/2
morgen land. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een fragment van de tekst. De exacte locatie waar Wiltenburg lag, is onbekend. Zie
Wikipedia: Wiltenburg (boerderij wordt niet genoemd).
3.4 Waarder, bij Woerden
In een artikel met een onbekende naam van P.C. Bloys van Treslong Prins, in: Algemeen Nederlandsch Familieblad XIV (Bureau Groenendaal 1901), pp.
177, stond (volgens regesten van 1378-1394) een Berchoeve van 42 morgen land in Waarder. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een
fragment van de tekst. Op 14 oktober 1462 noteert de schout in het land en ambacht Waerder, Huuch Claesz, de overdracht van de helft van 24 morgen
land genaamd de Berchove en gelegen in het ambacht Waerder. Het stuk grond wordt overgedragen door Florys Claesz. en zijn vrouw Ymme, aan de
Prior van de Regulieren in het land van Steyn. Op 9 september 1468 verkrijgen de Regulieren 7 ½ morgen land Pieter Huybertz., gelegen in het
ambacht van Waerder, in de zate Berchhoeff. Op 20 februari 1472 ontvangt de Prior nog weer eens 4 ½ morgen land Florys Jansz. Nu wordt er
gesproken over “de zate de Berchoef”. Op 8 april 1564 worden de aktes van 1468 en 1472 nog weer eens genoemd. Te vinden in het archief van het
Klooster Emaus, dat te vinden is in het Nationaal Archief Den Haag, Archief, archiefinventaris: 3.18.27 H.J.M. Levelt.
3.5 Overa, bij Breda
Volgens een genealogische persoonskaart trouwden rond 1495 Cornelia Cornelis Papenburg met Hendrik Jan Dirven. Zij woonden op Berckhof in
Overa.
3.6 Westemalle, Belgie
Volgens een genealogische persoonskaart woonden Petrus van Stayen (Westmalle 1827-Westmalle 1886) en Petronella Sleeckx (1830-) in het in
Westmalle gelegen gehucht Berckhoven, wijk 3 nr. Vandaag is daar een sporthal met dezelfde nam te vinden. Het gehucht stamt uit de Middeleeuwen.
Uit het oorkondenboek van de Sint-Bernardusabdij te Hemiksem staat vermeld dat zij 3 gehuchten bezaten, waaronder Berckhoven in Westmalle.
Jaartallen zijn niet op het internet te vinden.
3.7 Udenhout
In het artikel “Toponymie van Udenhout”, in: De Kleine meijerij XIV 6 (1960-1), pp. 9-11, noemt F. Smulders een drietal akten uit 1476, 1491 en 1506
waarin een boerderij Berchof wordt genoem in Udenhout aan Gomelaeratraet of Goemelaerse straet, gelegen bij boerderijen Swartryt en Viercantvelt.
De straat bestaat vandaag nog als de Gommelsestraat. Dezelfde boerderij Berckhof wordt in 1613 in een erfenis van Peter Ariaen Maessen ende Lijntken
Bertrom Claes dochter genoemd. Ook wordt boerderij Berckhof in aktes uit 1614, 1658, 1687 en 1705 genoemd.
3.8 Vriezenveen (herkomstboerderij familietak Vriezenveen)
De oudste vermelding van de naam Berckhoff in Vriezenveen is in het Boterpachtregister van 1583. Het betreft de laatste boerderij op het Oosteinde. In
1589 wordt de naam van de eigenaar genoemd Berck Johann. In latere vermeldingen worden ook regelmatig de namen Berchof, Barchof en Barckhof
gebruikt; zelfs wordt éénmaal de naam Barrik Hof (1688) genoemd. Nadat in 1666 het dorp door oorlogshandelingen was verwoest, werd het een stuk
Noorderlijker opnieuw opgebouwd. De onder de achternaam Berkhoff bekend geworden familie, blijft de naam onveranderd gebruiken. Barrik is een
synoniem voor berch, zie hierboven, paragraaf 2.3.1.
3.9. Piringen, België
Volgens het Oudnederlands woordenboek (trefwoord: berchoven) op de website van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, was er een plaats
Berchoven, bij Homburg, onder Piringen, ten westen van Tongeren (prov. Limburg (B)). Verschillende citaten uit de periode 1280-1297. Als betekenis
wordt gegeven: Berghof.
4. Erfen (zonder boerderij)
4.1 Rosmalen, bij Den Bosch
Vermoedelijk 1396 , de datum is niet goed leesbaar, verkocht Henricus natuurlijke zoon van wijlen heer Marcelius (vleeshouwer) aan Johannes die Beer
(pasteybecker) voor de schepen van Den Bosch, een stuk land genaamd Die Berchof, dat lag in Rosmalen, in Bruggen. Bruggen is een bestaande
straatnaam in Rosmalen. Te vinden in de Bossche Encyclopedie.
4.2 Deurne
Op 31 maart 1407 verleent Johannes van der Schaut (of: Schanc) het vruchtgebruik over een stuk land genaamd Die Berchoff aan: zijn kinderen
Henricus, Jordanus en Jacobus. Onduidelijk is waar het stuk land precies is. In de akte worden nog drie andere stukken grond genoemd. Te vinden in
het Archief van de Tafel van de Heilige Geest van 's-Hertogenbosch, Regesten van Oorkonden, deel 5, door Dr. A.C.M. Kappelhof.
4.3 Heeze en Leende, bij Eindhoven
In 1547 verkoopt Aerdt Henrick Geenen aan Hendrick Daems een erfpacht (erfchijns) van 3 carolus gld., voor een stuk land genaam den Berckhoff,
1547. Schepenbrief van Heeze en Leende op Archieven.nl, 10262 Gemeentebestuur Geldrop, III Stukken waaruit het verband met het archief niet is
gebleken.
4.4 Den Haag
J. Sinninghe noemt in Rond de Hofvijver (1970), pp 44, een Barchof op het Buitenhof in Den Haag. Barchof wordt hier gebruikt om te verwijzen naar
een plaats waar hooibergen en -schuren stonden, terwijl er ook graan was opgeslagen, voornamelijk haver voor de paarden. Een jaartal wordt niet
genoemd. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een fragment van de tekst. Mogelijk wordt dezelfde plaats genoemd in het artikel “Eene
wandeling bij sGravenhage” van J. Israels in: Die Haghe. Bijdragen en Medeelingen (1901). Hierin wordt een paar maal gesproken over een berchove.
Jaar en locatie zijn onduidelijk, maar er wordt gesproken over door de Nederhof lopende grachten en over het Halsteegje. Dit zou ook Delft kunnen zijn,
waar vandaag een Halsteeg bestaat in een wijk met grachten. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een fragment van de tekst.
5. Overige plaatsen van achternaamherkomst
5.1 Berkhout
Volgens het Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden Deel 2-2 uit 1840 van Abraham Jacob van der Aa, werd het plaatsje Berkhout in vroeger
tijden ook wel Berkhoven genoemd. Zoiets kan zijn sporen nalaten als bewoners bijvoorbeeld naar Amsterdam verhuisden en de herkomst plaats als
achternaam kregen aangemeten.
5.2 Berkshoven, in de Watergraafsmeer, bij Amsterdam
Halverwege de 18de eeuw verandert Jan Middelman, schepen en heemraad van de Watergraafsmeer, de naam van buitenplaats Koopmanshof in
Watergraafsmeer in Berkshoven. De boerderij stond aan de Middenweg, bij de Röntgenstraat, en werd in 1809 gesloopt. Op een topografische kaar uit
1869 van Kauyper van de Watergraafsmeer, is de naam Berkshoven nog terug te vinden. Opmerkelijk is dat de naam Berkshoven in de 18de eeuw ook
verbonden was aan een suikerplantage aan de Commewijne in Suriname en aan een VOC schip dat naar de kolonien in de Oost voer.
5.3 Birkhoven, bij Amersfoort (vermoedelijke herkomstboerderij familietak Voorthuizen)
Ten Westen van Amersfoort, aan de Oude Soesterweg (waar nu een woonwagenkamp is), werd in de 17de eeuw een landhuis Birkhoven gebouwd.
Hiervan bestaat een tekening uit 1731 van Louis Philippus Serrurier. De naam is ontleend aan de uit de Middeleeuwen stammende streeknaam De Birkt,
wat eigendom was van het klooster Marienhof. De betekenis van De Birkt is onduidelijk. Eind 18de eeuw was het landhuis in bezit van de burgermeester
familie Methorst. In 1824 liet de nieuwe eigenaar Jan Cock Blomhoff een nieuw landhuis bouwen. Dit gebouw staat er nog. Zie Wikipedia: Birkhoven.
Het landgoed Birkhoven is de vermoedelijke herkomstplaats en naamgever (Birkhoff) van de familietak Voorthuizen.
5.4 Berghof, bij Wijlre (vermoedelijke herkomstboerderij familietak Maastricht)
Ten Westen van Wijlre ligt de buurtschap Berghof. Over de geschiedenis is geen informatie te vinden. Zie Wikipedia: Berghof. Het buurtschap is de
vermoedelijke herkomstplaats en naamgever (Berghof en Berkhof) van de familietak Maastricht. Het gezamelijk voorkomen van de achternamen
Berghof en Berkhoff doet sterk denken aan de achternaamgeschiedenis in het Duitse Roergebied. Zie German Farms of Origin. Omdat momenteel niet
meer bekend is over de naamsontwikkeling is het buurtschap ondergebracht onder Overige plaatsen van herkomst.
5.5 Bekhof, bij Oldeberkoop
Op bevel van stadhouder Willem Lodewijk werd in 1593 een schans opgeworpen om Friesland te beschermen tegen de Spanjaarden, de Beckhofschans.
De schans is bestaat niet meer maar de straat waar de schans lag heet nog Bekhof. Zie Wikipedia: Bekhof. In en rond Oldeberkoop komen rond 1800 de
achternamen Bekhof, Berkhoven en Berkhof (familietak Oosterwolde) voor. De achternaam Berkhoven komt vandaag in Nederland niet meer voor. Het
achtervoegsel -koop in Oldeberkoop komt van cope en verwijst naar een veenontginningsvorm uit de 12de en 13 eeuw.
5.6 Barringe Erve, Zijen (herkomstboerderij familietak Zijen)
Eén van de bezittingen van de omstreeks 1260 gestichte abdij Mariënkamp in Assen, was het Barringe Erve in Zijen. Nu Zuiderstraat 3-5. Als gevolg van
de Reformatie verviel het bezit hiervan in 1598 aan de Landschap Drenthe. Op een kaart van 1832 van Zijen zijn drie huizen te zien met nummers 29,30
en 31. Met de verplichte naamsaanneming van Napoleon hebben de bewoners van het voorhuis de naam Barkhuis aangenomen en de bewoners van één
van de acherhuizen de naam Barkhof. Ook de Barkman vindt hier zijn oorsprong. Het voorhuis is in 1951 afgebroken en herbouwd in het
Openluchtmuseum Arnhem. Barringe betekent brandstof, volgens Verdams Middelnederlands handwoordenboek. Mogelijk vond op het erf opslag van
brandstof plaats, zoals brandhout of turf. Waarom ten tijde van Napoleon achternamen met het voorvoegsel Bark- zijn aangenomen, is niet duidelijk.
Zie hierboven, paragraaf 2.3.1.
erfen die met behulp van Google Books en Google Web zijn gevonden. De lijst is niet compleet. Stuur me graag een email als je sporen van een boerderij
of erf hebt gevonden van voor 1811 die niet op de lijst staan. De oudste sporen kunnen gevonden worden met de spelling Berchof, Berchoef, Berchove,
Berckhof en Berckhoven.
3.1 Oldeneel, bij Zwolle
Op 20 mei 1521 verklaard Margareta van Essen, weduwe van Jacob van Hackfordt, dat zij een altaar heeft gesticht in de kerspelkerk van St. Nicolaes te
Wije. De jaarlijkse kosten worden bekostigd (o.a.) met 5 heerenponden uit de door Berent Hermssen bewoonde plaats en uit den Berckhof en eenig
daarbij gelegen land in het kerspel Swolle in de buurschap Oldeneel. De akte staat in de Regestenlijst van het Huis Batinge, te vinden in het Drents
Archief.
3.2 Lunteren (herkomstboerderij familietak Lunteren)
Op 9 februari 1677 verkopen Dirck Aertz. en Marij Jans aan Willem Michels en Marij een huis, schuur, schop, put en hof, groot 60 roeden en gelegen
aan de Vriethoff bij de Berckhoff. De verkoopakte is te vinden via Archieven.nl. In 1738 woont op deze boerderij Hendrik Jansen met zijn vrouw Geertje
Jans. De boerderij werd gepacht van de kerk van Lunteren. Hun kinderen nemen de naam Berckhof en Van den Berckhoff aan. De boerderij is in 1962
afgebroken. De straat waar de boerderij stond heet vandaag Berkhofweg.
3.3 Wiltenburg, bij Utrecht
In zijn boek Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen (1983), pp. 79, noemt C. Dekker dat op het curtisterrein op de Wiltenburg bij Utrecht twee
boerderijen stonden. In 1529 zouden deze die borchove op Wiltenburg en den berckhoff genoemd worden, in 1531 die borchove en die borchoff, en in
1563 die groote berckhoeve en die kleyne berckhoeve. Dekker vervolgt dat de grote burghoeve (sic) een grootte van 20 morgen land en de kleine 2 1/2
morgen land. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een fragment van de tekst. De exacte locatie waar Wiltenburg lag, is onbekend. Zie
Wikipedia: Wiltenburg (boerderij wordt niet genoemd).
3.4 Waarder, bij Woerden
In een artikel met een onbekende naam van P.C. Bloys van Treslong Prins, in: Algemeen Nederlandsch Familieblad XIV (Bureau Groenendaal 1901), pp.
177, stond (volgens regesten van 1378-1394) een Berchoeve van 42 morgen land in Waarder. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een
fragment van de tekst. Op 14 oktober 1462 noteert de schout in het land en ambacht Waerder, Huuch Claesz, de overdracht van de helft van 24 morgen
land genaamd de Berchove en gelegen in het ambacht Waerder. Het stuk grond wordt overgedragen door Florys Claesz. en zijn vrouw Ymme, aan de
Prior van de Regulieren in het land van Steyn. Op 9 september 1468 verkrijgen de Regulieren 7 ½ morgen land Pieter Huybertz., gelegen in het
ambacht van Waerder, in de zate Berchhoeff. Op 20 februari 1472 ontvangt de Prior nog weer eens 4 ½ morgen land Florys Jansz. Nu wordt er
gesproken over “de zate de Berchoef”. Op 8 april 1564 worden de aktes van 1468 en 1472 nog weer eens genoemd. Te vinden in het archief van het
Klooster Emaus, dat te vinden is in het Nationaal Archief Den Haag, Archief, archiefinventaris: 3.18.27 H.J.M. Levelt.
3.5 Overa, bij Breda
Volgens een genealogische persoonskaart trouwden rond 1495 Cornelia Cornelis Papenburg met Hendrik Jan Dirven. Zij woonden op Berckhof in
Overa.
3.6 Westemalle, Belgie
Volgens een genealogische persoonskaart woonden Petrus van Stayen (Westmalle 1827-Westmalle 1886) en Petronella Sleeckx (1830-) in het in
Westmalle gelegen gehucht Berckhoven, wijk 3 nr. Vandaag is daar een sporthal met dezelfde nam te vinden. Het gehucht stamt uit de Middeleeuwen.
Uit het oorkondenboek van de Sint-Bernardusabdij te Hemiksem staat vermeld dat zij 3 gehuchten bezaten, waaronder Berckhoven in Westmalle.
Jaartallen zijn niet op het internet te vinden.
3.7 Udenhout
In het artikel “Toponymie van Udenhout”, in: De Kleine meijerij XIV 6 (1960-1), pp. 9-11, noemt F. Smulders een drietal akten uit 1476, 1491 en 1506
waarin een boerderij Berchof wordt genoem in Udenhout aan Gomelaeratraet of Goemelaerse straet, gelegen bij boerderijen Swartryt en Viercantvelt.
De straat bestaat vandaag nog als de Gommelsestraat. Dezelfde boerderij Berckhof wordt in 1613 in een erfenis van Peter Ariaen Maessen ende Lijntken
Bertrom Claes dochter genoemd. Ook wordt boerderij Berckhof in aktes uit 1614, 1658, 1687 en 1705 genoemd.
3.8 Vriezenveen (herkomstboerderij familietak Vriezenveen)
De oudste vermelding van de naam Berckhoff in Vriezenveen is in het Boterpachtregister van 1583. Het betreft de laatste boerderij op het Oosteinde. In
1589 wordt de naam van de eigenaar genoemd Berck Johann. In latere vermeldingen worden ook regelmatig de namen Berchof, Barchof en Barckhof
gebruikt; zelfs wordt éénmaal de naam Barrik Hof (1688) genoemd. Nadat in 1666 het dorp door oorlogshandelingen was verwoest, werd het een stuk
Noorderlijker opnieuw opgebouwd. De onder de achternaam Berkhoff bekend geworden familie, blijft de naam onveranderd gebruiken. Barrik is een
synoniem voor berch, zie hierboven, paragraaf 2.3.1.
3.9. Piringen, België
Volgens het Oudnederlands woordenboek (trefwoord: berchoven) op de website van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, was er een plaats
Berchoven, bij Homburg, onder Piringen, ten westen van Tongeren (prov. Limburg (B)). Verschillende citaten uit de periode 1280-1297. Als betekenis
wordt gegeven: Berghof.
4. Erfen (zonder boerderij)
4.1 Rosmalen, bij Den Bosch
Vermoedelijk 1396 , de datum is niet goed leesbaar, verkocht Henricus natuurlijke zoon van wijlen heer Marcelius (vleeshouwer) aan Johannes die Beer
(pasteybecker) voor de schepen van Den Bosch, een stuk land genaamd Die Berchof, dat lag in Rosmalen, in Bruggen. Bruggen is een bestaande
straatnaam in Rosmalen. Te vinden in de Bossche Encyclopedie.
4.2 Deurne
Op 31 maart 1407 verleent Johannes van der Schaut (of: Schanc) het vruchtgebruik over een stuk land genaamd Die Berchoff aan: zijn kinderen
Henricus, Jordanus en Jacobus. Onduidelijk is waar het stuk land precies is. In de akte worden nog drie andere stukken grond genoemd. Te vinden in
het Archief van de Tafel van de Heilige Geest van 's-Hertogenbosch, Regesten van Oorkonden, deel 5, door Dr. A.C.M. Kappelhof.
4.3 Heeze en Leende, bij Eindhoven
In 1547 verkoopt Aerdt Henrick Geenen aan Hendrick Daems een erfpacht (erfchijns) van 3 carolus gld., voor een stuk land genaam den Berckhoff,
1547. Schepenbrief van Heeze en Leende op Archieven.nl, 10262 Gemeentebestuur Geldrop, III Stukken waaruit het verband met het archief niet is
gebleken.
4.4 Den Haag
J. Sinninghe noemt in Rond de Hofvijver (1970), pp 44, een Barchof op het Buitenhof in Den Haag. Barchof wordt hier gebruikt om te verwijzen naar
een plaats waar hooibergen en -schuren stonden, terwijl er ook graan was opgeslagen, voornamelijk haver voor de paarden. Een jaartal wordt niet
genoemd. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een fragment van de tekst. Mogelijk wordt dezelfde plaats genoemd in het artikel “Eene
wandeling bij sGravenhage” van J. Israels in: Die Haghe. Bijdragen en Medeelingen (1901). Hierin wordt een paar maal gesproken over een berchove.
Jaar en locatie zijn onduidelijk, maar er wordt gesproken over door de Nederhof lopende grachten en over het Halsteegje. Dit zou ook Delft kunnen zijn,
waar vandaag een Halsteeg bestaat in een wijk met grachten. Google Books geeft vanwege copyright helaas alleen een fragment van de tekst.
5. Overige plaatsen van achternaamherkomst
5.1 Berkhout
Volgens het Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden Deel 2-2 uit 1840 van Abraham Jacob van der Aa, werd het plaatsje Berkhout in vroeger
tijden ook wel Berkhoven genoemd. Zoiets kan zijn sporen nalaten als bewoners bijvoorbeeld naar Amsterdam verhuisden en de herkomst plaats als
achternaam kregen aangemeten.
5.2 Berkshoven, in de Watergraafsmeer, bij Amsterdam
Halverwege de 18de eeuw verandert Jan Middelman, schepen en heemraad van de Watergraafsmeer, de naam van buitenplaats Koopmanshof in
Watergraafsmeer in Berkshoven. De boerderij stond aan de Middenweg, bij de Röntgenstraat, en werd in 1809 gesloopt. Op een topografische kaar uit
1869 van Kauyper van de Watergraafsmeer, is de naam Berkshoven nog terug te vinden. Opmerkelijk is dat de naam Berkshoven in de 18de eeuw ook
verbonden was aan een suikerplantage aan de Commewijne in Suriname en aan een VOC schip dat naar de kolonien in de Oost voer.
5.3 Birkhoven, bij Amersfoort (vermoedelijke herkomstboerderij familietak Voorthuizen)
Ten Westen van Amersfoort, aan de Oude Soesterweg (waar nu een woonwagenkamp is), werd in de 17de eeuw een landhuis Birkhoven gebouwd.
Hiervan bestaat een tekening uit 1731 van Louis Philippus Serrurier. De naam is ontleend aan de uit de Middeleeuwen stammende streeknaam De Birkt,
wat eigendom was van het klooster Marienhof. De betekenis van De Birkt is onduidelijk. Eind 18de eeuw was het landhuis in bezit van de burgermeester
familie Methorst. In 1824 liet de nieuwe eigenaar Jan Cock Blomhoff een nieuw landhuis bouwen. Dit gebouw staat er nog. Zie Wikipedia: Birkhoven.
Het landgoed Birkhoven is de vermoedelijke herkomstplaats en naamgever (Birkhoff) van de familietak Voorthuizen.
5.4 Berghof, bij Wijlre (vermoedelijke herkomstboerderij familietak Maastricht)
Ten Westen van Wijlre ligt de buurtschap Berghof. Over de geschiedenis is geen informatie te vinden. Zie Wikipedia: Berghof. Het buurtschap is de
vermoedelijke herkomstplaats en naamgever (Berghof en Berkhof) van de familietak Maastricht. Het gezamelijk voorkomen van de achternamen
Berghof en Berkhoff doet sterk denken aan de achternaamgeschiedenis in het Duitse Roergebied. Zie German Farms of Origin. Omdat momenteel niet
meer bekend is over de naamsontwikkeling is het buurtschap ondergebracht onder Overige plaatsen van herkomst.
5.5 Bekhof, bij Oldeberkoop
Op bevel van stadhouder Willem Lodewijk werd in 1593 een schans opgeworpen om Friesland te beschermen tegen de Spanjaarden, de Beckhofschans.
De schans is bestaat niet meer maar de straat waar de schans lag heet nog Bekhof. Zie Wikipedia: Bekhof. In en rond Oldeberkoop komen rond 1800 de
achternamen Bekhof, Berkhoven en Berkhof (familietak Oosterwolde) voor. De achternaam Berkhoven komt vandaag in Nederland niet meer voor. Het
achtervoegsel -koop in Oldeberkoop komt van cope en verwijst naar een veenontginningsvorm uit de 12de en 13 eeuw.
5.6 Barringe Erve, Zijen (herkomstboerderij familietak Zijen)
Eén van de bezittingen van de omstreeks 1260 gestichte abdij Mariënkamp in Assen, was het Barringe Erve in Zijen. Nu Zuiderstraat 3-5. Als gevolg van
de Reformatie verviel het bezit hiervan in 1598 aan de Landschap Drenthe. Op een kaart van 1832 van Zijen zijn drie huizen te zien met nummers 29,30
en 31. Met de verplichte naamsaanneming van Napoleon hebben de bewoners van het voorhuis de naam Barkhuis aangenomen en de bewoners van één
van de acherhuizen de naam Barkhof. Ook de Barkman vindt hier zijn oorsprong. Het voorhuis is in 1951 afgebroken en herbouwd in het
Openluchtmuseum Arnhem. Barringe betekent brandstof, volgens Verdams Middelnederlands handwoordenboek. Mogelijk vond op het erf opslag van
brandstof plaats, zoals brandhout of turf. Waarom ten tijde van Napoleon achternamen met het voorvoegsel Bark- zijn aangenomen, is niet duidelijk.
Zie hierboven, paragraaf 2.3.1.
2. Geschiedenis van de achternaam Berkhof(f) en dialectvormen
2.1 Inleiding
De schrijfwijze van de achternaam Berkhof(f) ontwikkelde zich door de tijd heen. De schrijfwijze zoals wij die vandaag kennen (Berkhof(f)), kwam
begin 17de eeuw in gebruik. Van de 17de terug tot de 16de eeuw werd de achternaam geschreven als Berckhof, Berckhoven en een enkele maal als
Berckhoeve. De achternaam is ontleend aan de middeleeuwse boerderijnamen Berchof en Berchove. Sporen van deze boerderijnamen gaan terug van
de 16de tot eind 13de eeuw en zijn gevonden in Vriezenveen, Utrecht, Waarder, Udenhout en Piringen (België). Zie hieronder voor een geannoteerde
lijst van alle gevonden boerderijen. Soms worden in hetzelfde document verschillende schrijfwijzen naast elkaar gevonden voor dezelfde boerderij,
zoals Berchof en Berckhof. Een enkele maal werd ook de schrijfwijze Barchof, Barckhof en Borchof gevonden. Ook de letter -f- op het eind staat er dan
weer een enkele maal, dan weer dubbel. Niet alleen de schrijfwijze van de achternaam veranderde, ook de gebruikte taal zelf. Om de betekenis van de
achternaam te begrijpen, moeten we dan ook eerst iets meer weten van de ontwikkeling van de in het verleden in Nederland gebruikte talen.
2.1 Inleiding
De schrijfwijze van de achternaam Berkhof(f) ontwikkelde zich door de tijd heen. De schrijfwijze zoals wij die vandaag kennen (Berkhof(f)), kwam
begin 17de eeuw in gebruik. Van de 17de terug tot de 16de eeuw werd de achternaam geschreven als Berckhof, Berckhoven en een enkele maal als
Berckhoeve. De achternaam is ontleend aan de middeleeuwse boerderijnamen Berchof en Berchove. Sporen van deze boerderijnamen gaan terug van
de 16de tot eind 13de eeuw en zijn gevonden in Vriezenveen, Utrecht, Waarder, Udenhout en Piringen (België). Zie hieronder voor een geannoteerde
lijst van alle gevonden boerderijen. Soms worden in hetzelfde document verschillende schrijfwijzen naast elkaar gevonden voor dezelfde boerderij,
zoals Berchof en Berckhof. Een enkele maal werd ook de schrijfwijze Barchof, Barckhof en Borchof gevonden. Ook de letter -f- op het eind staat er dan
weer een enkele maal, dan weer dubbel. Niet alleen de schrijfwijze van de achternaam veranderde, ook de gebruikte taal zelf. Om de betekenis van de
achternaam te begrijpen, moeten we dan ook eerst iets meer weten van de ontwikkeling van de in het verleden in Nederland gebruikte talen.
2.2 Taalontwikkelingen
De Berkhof-boerderijen en -erfen die in Nederland zijn gevonden, liggen verspreid in twee taalgebieden:
het Nederlands dialect en het Nederduits dialect (zie kaart: Dutch-German Dialects). De dialectgebieden
op de kaart, het Fries, Nederlands, Nederduits en Hoogduits, zijn door de tijd heen maar weinig
veranderd. In ieder geval niet op manieren die voor ons van belang zijn. Dus we kunnen ons
concentreren op de opeenvolgende fases van de afzonderlijke dialecten. De oudst bekende fase van het
Nederlands waarvan geschreven teksten overgeleverd zijn, wordt het Oudnederlands genoemd. Het werd
gebruikt van 500-1150 n. Chr. en het wordt beschouwd als nauw verwant aan het Oudnederduits (500-
1100 n. Chr.), Oudfries (700-1500 n. Chr.) en zelfs het Oudengels (450-1150 n. Chr.). De verschillen
tussen het Oudnederduits en Oudhoogduits (500-1050 n. Chr.) lijken op eerste gezicht voor Nederland
niet van belang. Toch vonden daar tussen de 3de en de 9de eeuw ontwikkelingen plaats die de
achternaamgeschiedenis raken. Deze ontwikkelingen worden de Tweede Germaanse Klankverschuiving
genoemd en had in het Hoogduits dialectgebied meerdere veranderingen in uitspraak tot gevolg. Eén
daarvan is de maken-machen dialectscheidslijn, beter bekend als de Benrath Linie. Deze
klankverandering vond plaats in de 4de en 5de eeuw n. Chr. en wordt beschouwd als de grenslijn tussen
het Nederduits- (maken) en het Hoogduits dialect (machen).
De Berkhof-boerderijen en -erfen die in Nederland zijn gevonden, liggen verspreid in twee taalgebieden:
het Nederlands dialect en het Nederduits dialect (zie kaart: Dutch-German Dialects). De dialectgebieden
op de kaart, het Fries, Nederlands, Nederduits en Hoogduits, zijn door de tijd heen maar weinig
veranderd. In ieder geval niet op manieren die voor ons van belang zijn. Dus we kunnen ons
concentreren op de opeenvolgende fases van de afzonderlijke dialecten. De oudst bekende fase van het
Nederlands waarvan geschreven teksten overgeleverd zijn, wordt het Oudnederlands genoemd. Het werd
gebruikt van 500-1150 n. Chr. en het wordt beschouwd als nauw verwant aan het Oudnederduits (500-
1100 n. Chr.), Oudfries (700-1500 n. Chr.) en zelfs het Oudengels (450-1150 n. Chr.). De verschillen
tussen het Oudnederduits en Oudhoogduits (500-1050 n. Chr.) lijken op eerste gezicht voor Nederland
niet van belang. Toch vonden daar tussen de 3de en de 9de eeuw ontwikkelingen plaats die de
achternaamgeschiedenis raken. Deze ontwikkelingen worden de Tweede Germaanse Klankverschuiving
genoemd en had in het Hoogduits dialectgebied meerdere veranderingen in uitspraak tot gevolg. Eén
daarvan is de maken-machen dialectscheidslijn, beter bekend als de Benrath Linie. Deze
klankverandering vond plaats in de 4de en 5de eeuw n. Chr. en wordt beschouwd als de grenslijn tussen
het Nederduits- (maken) en het Hoogduits dialect (machen).
Oudnederlands werd opgevolgd door het Middelnederlands. Dit werd gebruikt tussen 1200-1500 en wordt beschouwd als nauw verwant aan het
Middelnederduits (1100-1600) en het Oudfries (700-1500). Het Middelnederduits nam in de Middeleeuwen een bijzondere positie in: het werd
gebruikt als de internationale lingua franca van de Hanze. Deze handelsorganisatie reikte van de Baltische Staten in het Oosten, tot de Nederlanden en
Vlaanderen in het Westen. De neergang van de Hanze en de Protestante Hervorming in de 15de eeuw in Zuid-Duitsland, maakte dat het
Middelnederduits opgevolgd werd door het Nederduits (1600-vandaag). In de Nederlanden werden taalontwikkelingen versneld door de Spaanse
heerschappij en de Opstand ertegen (1568-1648). Hier werd het Middelnederlands opgevolgd door het huidige Nieuwnederlands (1500-vandaag). De
Luther Bijbel (1545) en de Statenvertaling (1637) zetten een proces richting de vorming van nationale talen in gang. Dit proces versnelde in de tweede
helft van de 19de en begin 20ste eeuw. Door natievorming en leerplicht werden het Nieuwnederlands en Nederduits nagenoeg vervangen door het
Standaardnederlands en Standaardduits, zoals we dat vandaag gebruiken.
2.3 Betekenis van de achternaam
Terug naar de gevonden schrijfwijzen; Berchof en Berchove (13de-16de eeuw), Barchof en Borchof (16de-17de eeuw), Berckhof en Berckhoven (16de-
17de eeuw). Wat betekenen deze namen? Slechts éénmaal hebben we een echte uitleg gevonden. In de documenten waarin over een Barchof en een
Berchof in Den Haag wordt gesproken, vinden we als omschrijving: een plaats waar hooibergen en schuren stonden. Verder hebben we twee
aanwijzingen voor een betekenis. In de documenten die gaan over twee boerderijen op Wiltenburg, een voormalige burg bij Utrecht, vinden we de
schrijfwijzen: Borghove en Berckhoff (1529), die borchove en die borchoff (1531), en die groote berckhoeve en die kleyne berckhoeve (1563). De
hypothese dat berck in dit geval, burg of berg betekent, is niet onaannemelijk. Een burg is immers een wat hoger, op een heuvel gelegen versterking.
De berg-verklaring van de achternaam wordt gesteund door de naam van buurtschap Berghof in Gulpen. Het is de vermoedelijke herkomstplaats van
de familietak Maastricht. In deze stamboom komen zowel de namen Berghof als Berkhof voor. Van het buurtschap zijn geen oude documenten met
schrijfwijzen terug gevonden. Toch doet het voorkomen van beide schrijfwijzen in deze stamboom sterk denken aan het Duitse patroon van
naamsontwikkeling, waar de namen Berghoff en Berkhoff als synoniem van elkaar worden gebruikt; beiden in de betekenis van boerderij op een berg.
Zie hiervoor: German Farms of Origin (alleen in het Engels).
Debrabander geeft in zijn Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk (2003) een hele andere betekenis, namelijk: Berkenhof, hof
met berken. Verder noemt de Brabander nog buurtschapnaam Berckhoven in Westmalle, België. Ook Winkler geeft in zijn honderd jaar oudere boek
De Nederlandse geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en betekeenis (1900) de betekenis van: Berckenhof, hof van berken. Echter, de betekenis
van boerderij met berken is niet in (de gevonden) oude documenten terug gevonden. Verder blijkt de door Winkler genoemde achternaam Berckenhoff
volgens de Nederlandse Familienamenbank van het Meertens Instituut zeer zeldzaam tot uitgestorven te zijn. De Volkstelling van 1947 laat slechts 3
treffers zien; voor 2007 geen enkele treffer. De achternaam (Van den) Berkhof kwam in 1947 daarentegen (48+)691 maal voor, de naam Berkhoff 267
maal. De vraag is dan ook of de betekenis van de naam Berckenhoff representatief is voor de namen Berkhof(f)? Op het eerste gezicht natuurlijk wel.
Laten we eens kijken welke betekenissen we voor de gevonden schrijfwijzen kunnen vinden voor het Nederlands- en het Nederduits dialect in de
periode 1200-heden. Daarvoor gebruiken we J. Verdam, Middelnederlands handwoordenboek (1932; herdr. 1981), het Nieuwnederlands woordenboek
op de website Instituut voor Nederlandse Lexicologie (Gtb.inl.nl) en G. Köbler, Mittelniederdeutsches Wörterbuch (2014) op website
Koeblergerhard.de. Een woordenboek voor vroeg-Nederduits bestaat helaas niet. Eerst onderzoeken we de betekenis van losse woorden. Dit doen we
uitgebreid, met allerlei mogelijke woordvarianten. Vervolgens kijken we naar de wijze waarop woordsamenstellingen plaats vonden. Zodoende
ontdekken we hoe de afzonderlijke woorden in woordsamenstellingen gebruikt werden. Of dit in het enkelvoud was, of in het meervoud. In de 2.3.5
Conclusies kijken we vervolgens wat alle vondsten betekenen voor de betekenis van de achternaam.
Voor een opmerking over de keuze voor het gebruik van het Middelnederlands woordenboek van Verdam, in plaats van voor het digitale woordenboek op de
website van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, zie de literatuuropgave onder 2.3.3 Conclusies. Daar staan ook enkele opmerkingen over opmerkelijke
vondsten in de Oudnederlandse (500-1150), Vroegmiddelnederlandse (1200-1300) en Middelnederlandse (1200-1550) digitale woordenboeken.
Middelnederduits (1100-1600) en het Oudfries (700-1500). Het Middelnederduits nam in de Middeleeuwen een bijzondere positie in: het werd
gebruikt als de internationale lingua franca van de Hanze. Deze handelsorganisatie reikte van de Baltische Staten in het Oosten, tot de Nederlanden en
Vlaanderen in het Westen. De neergang van de Hanze en de Protestante Hervorming in de 15de eeuw in Zuid-Duitsland, maakte dat het
Middelnederduits opgevolgd werd door het Nederduits (1600-vandaag). In de Nederlanden werden taalontwikkelingen versneld door de Spaanse
heerschappij en de Opstand ertegen (1568-1648). Hier werd het Middelnederlands opgevolgd door het huidige Nieuwnederlands (1500-vandaag). De
Luther Bijbel (1545) en de Statenvertaling (1637) zetten een proces richting de vorming van nationale talen in gang. Dit proces versnelde in de tweede
helft van de 19de en begin 20ste eeuw. Door natievorming en leerplicht werden het Nieuwnederlands en Nederduits nagenoeg vervangen door het
Standaardnederlands en Standaardduits, zoals we dat vandaag gebruiken.
2.3 Betekenis van de achternaam
Terug naar de gevonden schrijfwijzen; Berchof en Berchove (13de-16de eeuw), Barchof en Borchof (16de-17de eeuw), Berckhof en Berckhoven (16de-
17de eeuw). Wat betekenen deze namen? Slechts éénmaal hebben we een echte uitleg gevonden. In de documenten waarin over een Barchof en een
Berchof in Den Haag wordt gesproken, vinden we als omschrijving: een plaats waar hooibergen en schuren stonden. Verder hebben we twee
aanwijzingen voor een betekenis. In de documenten die gaan over twee boerderijen op Wiltenburg, een voormalige burg bij Utrecht, vinden we de
schrijfwijzen: Borghove en Berckhoff (1529), die borchove en die borchoff (1531), en die groote berckhoeve en die kleyne berckhoeve (1563). De
hypothese dat berck in dit geval, burg of berg betekent, is niet onaannemelijk. Een burg is immers een wat hoger, op een heuvel gelegen versterking.
De berg-verklaring van de achternaam wordt gesteund door de naam van buurtschap Berghof in Gulpen. Het is de vermoedelijke herkomstplaats van
de familietak Maastricht. In deze stamboom komen zowel de namen Berghof als Berkhof voor. Van het buurtschap zijn geen oude documenten met
schrijfwijzen terug gevonden. Toch doet het voorkomen van beide schrijfwijzen in deze stamboom sterk denken aan het Duitse patroon van
naamsontwikkeling, waar de namen Berghoff en Berkhoff als synoniem van elkaar worden gebruikt; beiden in de betekenis van boerderij op een berg.
Zie hiervoor: German Farms of Origin (alleen in het Engels).
Debrabander geeft in zijn Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk (2003) een hele andere betekenis, namelijk: Berkenhof, hof
met berken. Verder noemt de Brabander nog buurtschapnaam Berckhoven in Westmalle, België. Ook Winkler geeft in zijn honderd jaar oudere boek
De Nederlandse geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en betekeenis (1900) de betekenis van: Berckenhof, hof van berken. Echter, de betekenis
van boerderij met berken is niet in (de gevonden) oude documenten terug gevonden. Verder blijkt de door Winkler genoemde achternaam Berckenhoff
volgens de Nederlandse Familienamenbank van het Meertens Instituut zeer zeldzaam tot uitgestorven te zijn. De Volkstelling van 1947 laat slechts 3
treffers zien; voor 2007 geen enkele treffer. De achternaam (Van den) Berkhof kwam in 1947 daarentegen (48+)691 maal voor, de naam Berkhoff 267
maal. De vraag is dan ook of de betekenis van de naam Berckenhoff representatief is voor de namen Berkhof(f)? Op het eerste gezicht natuurlijk wel.
Laten we eens kijken welke betekenissen we voor de gevonden schrijfwijzen kunnen vinden voor het Nederlands- en het Nederduits dialect in de
periode 1200-heden. Daarvoor gebruiken we J. Verdam, Middelnederlands handwoordenboek (1932; herdr. 1981), het Nieuwnederlands woordenboek
op de website Instituut voor Nederlandse Lexicologie (Gtb.inl.nl) en G. Köbler, Mittelniederdeutsches Wörterbuch (2014) op website
Koeblergerhard.de. Een woordenboek voor vroeg-Nederduits bestaat helaas niet. Eerst onderzoeken we de betekenis van losse woorden. Dit doen we
uitgebreid, met allerlei mogelijke woordvarianten. Vervolgens kijken we naar de wijze waarop woordsamenstellingen plaats vonden. Zodoende
ontdekken we hoe de afzonderlijke woorden in woordsamenstellingen gebruikt werden. Of dit in het enkelvoud was, of in het meervoud. In de 2.3.5
Conclusies kijken we vervolgens wat alle vondsten betekenen voor de betekenis van de achternaam.
Voor een opmerking over de keuze voor het gebruik van het Middelnederlands woordenboek van Verdam, in plaats van voor het digitale woordenboek op de
website van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, zie de literatuuropgave onder 2.3.3 Conclusies. Daar staan ook enkele opmerkingen over opmerkelijke
vondsten in de Oudnederlandse (500-1150), Vroegmiddelnederlandse (1200-1300) en Middelnederlandse (1200-1550) digitale woordenboeken.
2.3.1 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederlands (1200-1500)
Woordbetekenissen:
•
barc, -. Betekenis: boombast
•
barch. Verdam geeft twee verklaringen: 1). barch. Zie: berch; 2). barch, barech. Betekenis: speenvarken, gesneden beer
•
barck -
•
barcke -
•
barg -
•
barge, bargie. Zie: baerdse (betekenis: een soort van oorlogschip met roeiriemen)
•
bark -
•
barke, baerke, berke. Betekenis: licht vaartuig, scheepje, scheepvormig zaadbakje in vogelkooien
•
barken -
•
baringe. Zie: berninge
•
barninge. Zie: berninge
•
berc, -. Betekenis: boomschors. Zie: barc
•
bercboem -
•
berch. Verdam geeft drie verklaringen: 1). berch, berech, barech, barch; Betekenis: a). berg; b). gebergte, bergketen; c). vingerwortel; d). burg;
2). berch, barch; Betekenis: hooiberg, korenberg; 3). berch, barch, borch; Betekenis: mannelijk zwijn
•
berchof -
•
berchove -
•
berck -
•
berg -
•
berge -
•
bergen. Verdam geeft twee verklaringen: 1). bergen, -. Betekenis: in de hoogte; in deze betekenis altijd in de uitdrukking: bergen en dalen. 2).
bergen, -. Betekenis: a). bergen, verbergen; b). bergen, in veiligheid brengen
•
berk -
•
berke. Verdam geeft twee verklaringen: 1). berke, -. berkenboom. 2). berke, -. Zie: barke
•
berkenboem, -. Betekenis: berk
•
berken -
•
berninge, barninge, borninge. Betekenis: a). het branden of verbranden, het toebrengen van eene brandwond, ook in de geneeskunde [bernen,
berren] b). brandstof [berninchout]
•
berringe, barr-, borr-. Betekenis: a) het branden, verbranden; b) dat wat brandt of gebrand wordt. Vgl. berninge
•
birc -
•
birch -
•
birche -
•
birck -
•
birge -
•
birk -
•
birken -
•
borc -
•
borch. Verdam geeft twee betekenissen: 1). borch, borech, boorch, burch. Betekenis: a). vlek, stad; b). burcht; 2). borch, -. Zie: berch (berg)
•
borck -
•
borg -
•
borge, boorge, borch. Betekenis: a). borg, tot borg heben; b). onderpand; c). koop op krediet
•
borgen, -. Betekenis: a). beschermen; b). borg stellen voor iets; c). als borg voor iets worden aangesproken, voor iets boeten; d). voorschieten;
e). op krediet kopen; f). geld voorschieten
•
bork -
•
burc -
•
burch. Zie: Borch
•
burck -
•
burg -
•
burk -
•
hoef -
•
hoeve, hove, hoef. Betekenis: een stuk land van een bepaalde grootte, hoeve, hofstede, het bij eene boerderij behoorende land
•
hof. Verdam geeft twee verklaringen: 1). hof, -. Zie: of (betekenis: hof); 2). hof, -. Betekenis: a). omheinde ruimte, plaats; b). boerewoning,
boerderij, hofstede; c). woning van de aanzienlijke, heerenhuis, kasteel, lustslot, woning van de vorst, hof, paleis; d). hof, tuin; e). hoffeest,
hofdag; f). plechtige terechtzitting, waar de vorst of zijn vertegenwoordiger recht deed; g). kring om de maan.
•
hove -
•
hoven, haven. Betekenis: a). Hof houden, feestvieren, een vrolijk leven leiden, verteringen maken; b). aanzitten aan een feest, dineren, ook eten;
c). wonen, verblijf houden; d). bij een zeker hof hooren, er onder resorteren; e). aan iemand ene woonplaats aanwijzen, hem een onderkomen of
schuilplaats verschaffen
Woordsamenstellingen:
•
berch: berchgras, berchhuus, berchlant, berchloon, berchnagel, bergroede, berchstede, berchsteen
•
berchen:
•
berk:
•
berke: berken (bnw; van berkenhout), berkenboem
2.3.2 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nieuwnederlands (1500-heden)
Woordbetekenissen:
Omdat de gevonden schrijfwijze na 1600 vrij constant is (Berckhof en Berckhoven), beperken we ons onderzoek voor de periode van het
Nieuwnederlands (1500-heden) tot de betekenissen berg en berk(-enboom). Met behulp van het digitale woordenboek op de website van het Instituut
voor Nederlandse Lexicologie, zoeken we bij deze betekenissen op welke woorden hiervoor destijds gebruikt werden. Het digitale woordenboek geeft
bij de gevonden treffers, voorbeelden van woordgebruik en woordsamenstellingen, inclusief jaartallen. Daarmee geven de woordvoorbeelden tevens
een indruk van de schrijfwijze van het woord door de tijd heen. De voorbeelden van woordsamenstellingen geven aan of het woord in samenstellingen
enkelvoudig of meervoudig werd gebruikt.
•
berg -> berg: berch (1540), berch (1610), bergh (1629), bergh (1668), bergh (1688), berg (1688), berg (1709), berg (1838);
•
berk(-enboom) -> berk: berck (1651),
Woordsamenstellingen:
•
berg: berghluiden (1635), berghsneeu (1662), berghknaep (1671), bergwater (1785), bergader (1838), berggevaarte (1838)
•
berk: berckenbladers (1608), berckenstruyck (1608), berckenloof (1608), berken-brandhout (1764), berke-bosschen (1768), berkentak (1839)
2.3.3 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederduits (1100-1600)
Woordbetekenissen:
•
barc
•
barch, barg. Betekenis: schuur zonder zijwanden, dak op palen;
•
barck
•
barcke
•
barg, -. Synoniem: barch
•
barge
•
bark,-. Betekenis: schors, boomschors die bewerkt kan worden, vruchthuls van een grote boon; synoniem: barke
•
barke. Köbler geeft drie verklaringen: 1). barke, berke. Betekenis: zeeschip, klein transportschip; 2). barke, -. Synoniem: berke; 3).
barke,bark. Betekenis: boomschors die bewerkt kan worden, vruchthuls van een grote boon; synoniem: barke
•
barken. Köbler geeft twee verklaringen: 1). barken, -. Betekenis: looien 2). barken, -. Betekenis: maar
•
baringe
•
barninge, -. Synonym: berninge
•
berc
•
bercboum
•
berch. Köbler geeft drie verklaringen: 1). berche, berg. Betekenis: open schuur zonder zijwanden; synoniem: barch. 2). berche, berich, berg.
Betekenis: berg, heuvel, voorgebergte, de Alpen, een mijn, bos, bosje met een paar bomen, een wal, het ballen van je vuist; 3). berche, -.
Betekenis: bergen, beschermen; synoniem: bergen
•
berchof
•
berchove
•
berck
•
berg
•
berge, -. Betekenis: bergplaats
•
bergen, -. Betekenis: opbergen, bewaren, verbergen
•
berk
•
berke, barke. Betekenis: berk
•
berkenbōm, -. Betekenis: berkenboom, berk
•
berken, -. Betekenis: van berkenhout
•
berringe
•
berninge, barninge. Betekenis: vuur, brandstof, brandoffer
•
birc
•
birch
•
birche
•
birck
•
birge
•
birk
•
birken
•
borc
•
borch. Köbler geeft vier verklaringen: 1). borch, -. Betekenis: borg, krediet, lening, in borg gegeven goed; 2). borch, -. Betekenis: een
kledingstuk voor vrouwen, a female garment, vest, jasje; 3). borch, borg. Betekenis: burg, kasteel, huis, stad, steiger, podiumconstructie; 4).
borch, borg, barch. Betekenis: gecastreerde beer
•
borck
•
borg. Köbler geeft twee synoniemen: 1). borch, borg. Synoniem: borch 1; 2). borch, borg. Synoniem: borch 3
•
borge. Köbler geeft drie verklaringen: 1). borge, -. Betekenis: garantstelling, borg; 2). börge, -. Betekenis: dat wat gebruikt wordt als
garantstelling; 3). börge, börje. Betekenis: brancard
•
borgen. Köbler geeft twee verklaringen 1). borgen, -. Betekenis: lenen, schulden maken; 2). borgen, -. Betekenis: borg staan voor, optreden
als garantstelling
•
bork
•
burc
•
burch
•
burck
•
burg
•
burk
•
hoef
•
hoeve
•
hof. Köbler geeft drie verklaringen: 1). hof, -. Betekenis: een vaak afgesloten ruimte naast een gebouw, of rondom een gebouw. Köbler vervolgt
met voorbeelden van het gebruik van het woord; 2). hof, -. Betekenis: hoef (van een dier); 3). hof, -. Betekenis: hoefdier?
•
hove, hoven, hoeve, hoyve, houve, houfe, hufe. Betekenis: landbouwbedrijf van een zekere grootte, pachtgoed, leengoed, verschillende stukken
landbouwgrond (die bij elkaar horen), stadswijk?
•
hoven. Köbler geeft twee verklarngen: 1). hoven, hofen. Betekenis: onderbrengen, opnemen, onderdak verschaffen, hof houden, recht spreken,
feest vieren, dansen; 2). hoven, -. Betekenis: vereisen, nodig hebben, gebruiken
Woordsamenstellingen:
•
berch: berchgeist, berchhāne, berchhenne, berchhēre, berchknāpe, berchman, berchwater etc. Alle woordsamenstellingen hebben de betekenis:
berg-.
•
berchen:
•
berk: bērkanne (bierpul), bērkeare (looier), bērkāre (bierwagen), berkæreambacht (het looi ambacht, berkdinc (landdag, gemeenteraad),
berkdingeslüde (deelnemer landdag, raadslid), berkdingeswinde (landdagbesluit, raadsbesluit), berkgericht (landdag rechtspraak). Meerdere
betekenissen met de betekenis: bier- of landag-/raads-. Slechts twee woorden met de betekenis: berk-; namelijk: berkstrük (berkenbosje) en
Birkwurz (berkenwortel)
•
berke: berken (van berkenhout), berkenbōm (berkenboom), berkendāver (schors, berkenschors), berkenhāne (korhoen), berkenholt
(berkenhout), berkenmei (berkentak), berkenmeier (houten drinkgereedschap), berkenōrt (met berkenhout verstevigde hoeken), berkenrīs
(berkentak)
2.3.4 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nederduits (1600-heden)
Een vroeg-Nederduits woordenboek bestaat helaas niet.
2.3.5 Conclusies
We hebben gezien dat het huidige Nederlands grondgebied taalkundig uit twee dialecten bestaat: onder de lijn Utrecht-Arhem het Nederlands, erboven
het Nederduits. Zeven van de negen gevonden naamboerderijen en alle vier naamerfen, zijn gevonden in het Nederlands dialectgebied. Verdams
Middelnederlands handwoordenboek nu, bevestigt voor het Middelnederlands (1200-1500), de enige gevonden naamsbetekenis, namelijk: plaats waar
hooibergen en schuren staan (Den Haag). Deze betekenis kan worden samengevat met het woord: erf. Köblers Mittelniederdeutsches Wörterbuch
bevestigt deze betekenis ook voor het Middelnederduits (1100-1600). Verdam en Köbler bevestigen verder ook de twee gevonden aanwijzingen voor de
betekenis van: boerderij op een berg. Deze aanwijzingen (Maastricht en Wiltenburg, bij Utrecht) behoeven echter wel twee kanttekeningen.
De Maastrichtse familiestamboom waarin de achternamen Berkhof en Berghof voorkomen, voortoont het Duitse patroon van achternaamontwikkeling.
Dit patroon (zie: German Farms of Origin) wordt bepaald door de Benrath Linie, de scheidingslijn tussen de klanken -k- in het Noorden (Nederduits)
en -ch- in het Zuiden (Hoogduits), zoals in de woorden maken en machen. Als gevolg hiervan ontwikkelde zich in Duitsland de middeleeuwse namen
Berchof en Berchove in de 16de-18de eeuw tot in het Noorden de namen Berckhoff en Berckhoven, en in het Zuiden de naam Berghoff. In het
Ruhrgebied, even ten Noorden van Benrath Linie, komen beiden schrijfwijzen naast elkaar voor. Dit patroon is dus in Nederland alleen zichtbaar in
Limburg, waar het eindpunt van de Benrath Linie ligt.
Met het patroon van naamsontwikkeling op het huidige Nederlands grondgebied lijkt iets aan de hand te zijn. Zowel Verdam als Köbler geven als
belangrijkste verklaring voor de woorden berch en hof/hoven: erf en boerderij op een berg. Het bevestigt daarmee ook de aanwijzing voor deze
betekenis voor de naamsboerderijen in Wiltenburg, bij Utrecht. Het woord berg werd indertijd voor elk hoogteverschil gebruikt. Ook voor kleine
hoogteverschillen als heuvels, terpen en duinen. Daarom komen de op het eerste gezicht on-Nederlandse achternamen Berg en vooral Van den Berg
zoveel voor; ze staan zelfs op plaats vier van de tien meest voorkomende Nederlandse achternamen. Nu, taaltechnisch gesproken, mag als volgende,
Nieuwnederlandse (1500-heden) stap in de naamsontwikkeling, de schrijfwijze Berghof(f) verwacht worden. In het Nederduits (1600-heden)
daarentegen de schrijfwijzen Berckhof(f) en Berckhoven. Echter, vandaag wordt in Nederland, op de Maastrichtse Berghof’s na, alléén de schrijfwijze
Berkhof(f) aangetroffen (de naam Berkhoven is in de 20ste eeuw uitgestorven). Dat is opmerkelijk!
Kijken we in de Familienamenbank van het Meertens Instituut naar de verspreiding van de namen Berg en Van den Berg, dan zien we dat deze in
geheel Nederland voorkomen, en met name in Noord-, Zuid-Holland, Overijssel en Gelderland. Kijken we vervolgens naar de matig voorkomende
achternamen Berk en Van den Berk, dan zien we dat deze voorkomen in Noord-, Zuid-Holland en Noord-Brabant. Dat is het omgekeerde van wat
taaltechnisch verwacht mag worden. Verwacht wordt namelijk: onder de lijn Utrecht-Arnhem de namen (Van den) Berg en erboven de namen (Van
den) Berk. Er lijkt taaltechnisch iets (onverklaarbaars) aan de hand. Iets dat in Nederland tot gevolg had dat de Middelnederlandse- en
Middelnederduitse schrijfwijzen Berchof en Berchove, alleen werd opgevolgd door de (Nederduitse) schrijfwijzen Berckhof(f) en Berckhoven, en niet
tevens door de (Nieuwnederlandse) schrijfwijze Berghof(f).
Ook een andere betekenis van de achternaam zoals boerderij met berken, lijkt onvoldoende verklaring te geven. Het Middelnederlandse woord voor
berk is berke. Nu zijn er meerdere voorbeelden van boerderijen bekend, waarvoor zowel de Middelnederlandse- als de Nieuwnederlandse schrijfwijzen
werden gebruikt. Zoals de boerderijen in Utrecht, Waarder en Udenhout. Bij deze boerderijen is dus sprake van continuatie van de naamsbetekenis
berg. Verder zou op grond van woordsamenstelling eerder de naam Berckenhof(f) verwacht worden. Deze schrijfwijze kwam, zoals we hierboven
hebben gezien, in de Volkstelling van 1947 slechts 3 maal voor (en in 2007 0 keer).
Toch is het mogelijk dat na 1500 gebouwde boerderijen, de naam Berckhof(f) of Berckhoven hebben gekregen met de intentie van boerderij met
berken. Zo zijn de namen Eickhof(f) en Eekhof(f), bestaande Nederlandse achternamen. Deze namen, waarvan de betekenis voor zich spreekt, komen
van het Middelnederlandse woord: eike. Op grond van woordsamenstelling zou je de schrijfwijzen Eickenhof(f) en Eekenhof(f) verwachten. Verdam
geeft daarentegen aan dat Eichof en Eechof gangbare Middelnederlandse woorden waren en wel met de betekenis: bewaarplaats van hout of
timmerwerf. De betekenis boerderij met berken is dus, in analogie met de namen Eickhof(f) en Eekhof(f) mogelijk; naast de betekenis van boerderij op
een berg. Er zijn tot op heden alleen geen oude documenten gevonden die de berkenboom-verklaring bevestigen.
Woordenboeken
Voor alle verschillende fasen van het Nederlands Dialect, zijn woordenboeken op het Internet terug te vinden en wel op website De Geintegreerde Taalbank van
het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Voor ons onderzoek hebben we ons beperkt tot gebruikmaking van J. Verdam, Middelnederlands handwoordenboek
(herdr. 1981). Dit om het overzichtelijk te houden (3 woordenboeken in plaats van 1), maar vooral omdat dit woordenboek uitgebreider en kwalitatief beter lijkt te
zijn dan de digitale woordenboeken die op de website zijn terug te vinden. De gevonden betekenissen komen beter overeen met Gerhard Köbler
Mittelniederdeutsches Wörterbuch (2014). Dat is van belang omdat het Middelnederlands en het Middelnederduits nauw met elkaar waren verwant!
Zes opmerkingen nog over de resultaten van de website De Geintegreerde Taalbank:
1.
Volgens het Oudnederlands woordenboek (500-1200) heeft het woord birka de betekenis van berk(-enboom). Dit woord birka zou in oude samengestelde
topniemen overgeleverd zijn met de woorden birka-, maar ook: ber- en berc- (die voor ons van belang is). In het Vroegmiddelnederlands woordenboek
(1200-1300) en het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) komt het woord birka niet (meer) voor. Een berkenboom wordt hierin aangeduid als berke.
De klankwijziging van birka naar berke is opmerkelijk, net als de afkorting ber- en berc die nog eeuwen gebruikt zouden zijn. Ik acht in ieder geval het
laatste niet geloofwaardig.
2.
In het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) staat het woord berc met de betekenis: boomschors (?), berkenhout (?). De betekenis berk(-enboom)
staat onder het trefwoord: berke. Dit woord kan echter ook sloep betekenen en is dan synoniem aan de woorden: barke en berc.
3.
In het Vroegmiddelnederlands woordenboek (1200-1300) komt het woord berchoven voor. Het wordt verklaard als: 1) berch, 'berg', 2) berke, 'berk' 3) of een
persoonsnaam bero [Bernhard (sterk, moedig als een beer)] en de oorspr. dat. pl. hoven van hof 'boerderij'. Verder worden enkele citaten gegeven die alleen
betrekking hebben op het voorkomen van de naam in de plaats Rijkhoven in Belgie (Belgisch Limburg)
4.
In het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) staat dat het woord barch synoniem is voor het woord berch. Beide woorden zouden berg betekenen.
5.
In het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) staat het woord barchof met de betekenis: naam van een schip (?)
Woordbetekenissen:
•
barc, -. Betekenis: boombast
•
barch. Verdam geeft twee verklaringen: 1). barch. Zie: berch; 2). barch, barech. Betekenis: speenvarken, gesneden beer
•
barck -
•
barcke -
•
barg -
•
barge, bargie. Zie: baerdse (betekenis: een soort van oorlogschip met roeiriemen)
•
bark -
•
barke, baerke, berke. Betekenis: licht vaartuig, scheepje, scheepvormig zaadbakje in vogelkooien
•
barken -
•
baringe. Zie: berninge
•
barninge. Zie: berninge
•
berc, -. Betekenis: boomschors. Zie: barc
•
bercboem -
•
berch. Verdam geeft drie verklaringen: 1). berch, berech, barech, barch; Betekenis: a). berg; b). gebergte, bergketen; c). vingerwortel; d). burg;
2). berch, barch; Betekenis: hooiberg, korenberg; 3). berch, barch, borch; Betekenis: mannelijk zwijn
•
berchof -
•
berchove -
•
berck -
•
berg -
•
berge -
•
bergen. Verdam geeft twee verklaringen: 1). bergen, -. Betekenis: in de hoogte; in deze betekenis altijd in de uitdrukking: bergen en dalen. 2).
bergen, -. Betekenis: a). bergen, verbergen; b). bergen, in veiligheid brengen
•
berk -
•
berke. Verdam geeft twee verklaringen: 1). berke, -. berkenboom. 2). berke, -. Zie: barke
•
berkenboem, -. Betekenis: berk
•
berken -
•
berninge, barninge, borninge. Betekenis: a). het branden of verbranden, het toebrengen van eene brandwond, ook in de geneeskunde [bernen,
berren] b). brandstof [berninchout]
•
berringe, barr-, borr-. Betekenis: a) het branden, verbranden; b) dat wat brandt of gebrand wordt. Vgl. berninge
•
birc -
•
birch -
•
birche -
•
birck -
•
birge -
•
birk -
•
birken -
•
borc -
•
borch. Verdam geeft twee betekenissen: 1). borch, borech, boorch, burch. Betekenis: a). vlek, stad; b). burcht; 2). borch, -. Zie: berch (berg)
•
borck -
•
borg -
•
borge, boorge, borch. Betekenis: a). borg, tot borg heben; b). onderpand; c). koop op krediet
•
borgen, -. Betekenis: a). beschermen; b). borg stellen voor iets; c). als borg voor iets worden aangesproken, voor iets boeten; d). voorschieten;
e). op krediet kopen; f). geld voorschieten
•
bork -
•
burc -
•
burch. Zie: Borch
•
burck -
•
burg -
•
burk -
•
hoef -
•
hoeve, hove, hoef. Betekenis: een stuk land van een bepaalde grootte, hoeve, hofstede, het bij eene boerderij behoorende land
•
hof. Verdam geeft twee verklaringen: 1). hof, -. Zie: of (betekenis: hof); 2). hof, -. Betekenis: a). omheinde ruimte, plaats; b). boerewoning,
boerderij, hofstede; c). woning van de aanzienlijke, heerenhuis, kasteel, lustslot, woning van de vorst, hof, paleis; d). hof, tuin; e). hoffeest,
hofdag; f). plechtige terechtzitting, waar de vorst of zijn vertegenwoordiger recht deed; g). kring om de maan.
•
hove -
•
hoven, haven. Betekenis: a). Hof houden, feestvieren, een vrolijk leven leiden, verteringen maken; b). aanzitten aan een feest, dineren, ook eten;
c). wonen, verblijf houden; d). bij een zeker hof hooren, er onder resorteren; e). aan iemand ene woonplaats aanwijzen, hem een onderkomen of
schuilplaats verschaffen
Woordsamenstellingen:
•
berch: berchgras, berchhuus, berchlant, berchloon, berchnagel, bergroede, berchstede, berchsteen
•
berchen:
•
berk:
•
berke: berken (bnw; van berkenhout), berkenboem
2.3.2 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nieuwnederlands (1500-heden)
Woordbetekenissen:
Omdat de gevonden schrijfwijze na 1600 vrij constant is (Berckhof en Berckhoven), beperken we ons onderzoek voor de periode van het
Nieuwnederlands (1500-heden) tot de betekenissen berg en berk(-enboom). Met behulp van het digitale woordenboek op de website van het Instituut
voor Nederlandse Lexicologie, zoeken we bij deze betekenissen op welke woorden hiervoor destijds gebruikt werden. Het digitale woordenboek geeft
bij de gevonden treffers, voorbeelden van woordgebruik en woordsamenstellingen, inclusief jaartallen. Daarmee geven de woordvoorbeelden tevens
een indruk van de schrijfwijze van het woord door de tijd heen. De voorbeelden van woordsamenstellingen geven aan of het woord in samenstellingen
enkelvoudig of meervoudig werd gebruikt.
•
berg -> berg: berch (1540), berch (1610), bergh (1629), bergh (1668), bergh (1688), berg (1688), berg (1709), berg (1838);
•
berk(-enboom) -> berk: berck (1651),
Woordsamenstellingen:
•
berg: berghluiden (1635), berghsneeu (1662), berghknaep (1671), bergwater (1785), bergader (1838), berggevaarte (1838)
•
berk: berckenbladers (1608), berckenstruyck (1608), berckenloof (1608), berken-brandhout (1764), berke-bosschen (1768), berkentak (1839)
2.3.3 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Middelnederduits (1100-1600)
Woordbetekenissen:
•
barc
•
barch, barg. Betekenis: schuur zonder zijwanden, dak op palen;
•
barck
•
barcke
•
barg, -. Synoniem: barch
•
barge
•
bark,-. Betekenis: schors, boomschors die bewerkt kan worden, vruchthuls van een grote boon; synoniem: barke
•
barke. Köbler geeft drie verklaringen: 1). barke, berke. Betekenis: zeeschip, klein transportschip; 2). barke, -. Synoniem: berke; 3).
barke,bark. Betekenis: boomschors die bewerkt kan worden, vruchthuls van een grote boon; synoniem: barke
•
barken. Köbler geeft twee verklaringen: 1). barken, -. Betekenis: looien 2). barken, -. Betekenis: maar
•
baringe
•
barninge, -. Synonym: berninge
•
berc
•
bercboum
•
berch. Köbler geeft drie verklaringen: 1). berche, berg. Betekenis: open schuur zonder zijwanden; synoniem: barch. 2). berche, berich, berg.
Betekenis: berg, heuvel, voorgebergte, de Alpen, een mijn, bos, bosje met een paar bomen, een wal, het ballen van je vuist; 3). berche, -.
Betekenis: bergen, beschermen; synoniem: bergen
•
berchof
•
berchove
•
berck
•
berg
•
berge, -. Betekenis: bergplaats
•
bergen, -. Betekenis: opbergen, bewaren, verbergen
•
berk
•
berke, barke. Betekenis: berk
•
berkenbōm, -. Betekenis: berkenboom, berk
•
berken, -. Betekenis: van berkenhout
•
berringe
•
berninge, barninge. Betekenis: vuur, brandstof, brandoffer
•
birc
•
birch
•
birche
•
birck
•
birge
•
birk
•
birken
•
borc
•
borch. Köbler geeft vier verklaringen: 1). borch, -. Betekenis: borg, krediet, lening, in borg gegeven goed; 2). borch, -. Betekenis: een
kledingstuk voor vrouwen, a female garment, vest, jasje; 3). borch, borg. Betekenis: burg, kasteel, huis, stad, steiger, podiumconstructie; 4).
borch, borg, barch. Betekenis: gecastreerde beer
•
borck
•
borg. Köbler geeft twee synoniemen: 1). borch, borg. Synoniem: borch 1; 2). borch, borg. Synoniem: borch 3
•
borge. Köbler geeft drie verklaringen: 1). borge, -. Betekenis: garantstelling, borg; 2). börge, -. Betekenis: dat wat gebruikt wordt als
garantstelling; 3). börge, börje. Betekenis: brancard
•
borgen. Köbler geeft twee verklaringen 1). borgen, -. Betekenis: lenen, schulden maken; 2). borgen, -. Betekenis: borg staan voor, optreden
als garantstelling
•
bork
•
burc
•
burch
•
burck
•
burg
•
burk
•
hoef
•
hoeve
•
hof. Köbler geeft drie verklaringen: 1). hof, -. Betekenis: een vaak afgesloten ruimte naast een gebouw, of rondom een gebouw. Köbler vervolgt
met voorbeelden van het gebruik van het woord; 2). hof, -. Betekenis: hoef (van een dier); 3). hof, -. Betekenis: hoefdier?
•
hove, hoven, hoeve, hoyve, houve, houfe, hufe. Betekenis: landbouwbedrijf van een zekere grootte, pachtgoed, leengoed, verschillende stukken
landbouwgrond (die bij elkaar horen), stadswijk?
•
hoven. Köbler geeft twee verklarngen: 1). hoven, hofen. Betekenis: onderbrengen, opnemen, onderdak verschaffen, hof houden, recht spreken,
feest vieren, dansen; 2). hoven, -. Betekenis: vereisen, nodig hebben, gebruiken
Woordsamenstellingen:
•
berch: berchgeist, berchhāne, berchhenne, berchhēre, berchknāpe, berchman, berchwater etc. Alle woordsamenstellingen hebben de betekenis:
berg-.
•
berchen:
•
berk: bērkanne (bierpul), bērkeare (looier), bērkāre (bierwagen), berkæreambacht (het looi ambacht, berkdinc (landdag, gemeenteraad),
berkdingeslüde (deelnemer landdag, raadslid), berkdingeswinde (landdagbesluit, raadsbesluit), berkgericht (landdag rechtspraak). Meerdere
betekenissen met de betekenis: bier- of landag-/raads-. Slechts twee woorden met de betekenis: berk-; namelijk: berkstrük (berkenbosje) en
Birkwurz (berkenwortel)
•
berke: berken (van berkenhout), berkenbōm (berkenboom), berkendāver (schors, berkenschors), berkenhāne (korhoen), berkenholt
(berkenhout), berkenmei (berkentak), berkenmeier (houten drinkgereedschap), berkenōrt (met berkenhout verstevigde hoeken), berkenrīs
(berkentak)
2.3.4 Woordbetekenissen en -samenstellingen in het Nederduits (1600-heden)
Een vroeg-Nederduits woordenboek bestaat helaas niet.
2.3.5 Conclusies
We hebben gezien dat het huidige Nederlands grondgebied taalkundig uit twee dialecten bestaat: onder de lijn Utrecht-Arhem het Nederlands, erboven
het Nederduits. Zeven van de negen gevonden naamboerderijen en alle vier naamerfen, zijn gevonden in het Nederlands dialectgebied. Verdams
Middelnederlands handwoordenboek nu, bevestigt voor het Middelnederlands (1200-1500), de enige gevonden naamsbetekenis, namelijk: plaats waar
hooibergen en schuren staan (Den Haag). Deze betekenis kan worden samengevat met het woord: erf. Köblers Mittelniederdeutsches Wörterbuch
bevestigt deze betekenis ook voor het Middelnederduits (1100-1600). Verdam en Köbler bevestigen verder ook de twee gevonden aanwijzingen voor de
betekenis van: boerderij op een berg. Deze aanwijzingen (Maastricht en Wiltenburg, bij Utrecht) behoeven echter wel twee kanttekeningen.
De Maastrichtse familiestamboom waarin de achternamen Berkhof en Berghof voorkomen, voortoont het Duitse patroon van achternaamontwikkeling.
Dit patroon (zie: German Farms of Origin) wordt bepaald door de Benrath Linie, de scheidingslijn tussen de klanken -k- in het Noorden (Nederduits)
en -ch- in het Zuiden (Hoogduits), zoals in de woorden maken en machen. Als gevolg hiervan ontwikkelde zich in Duitsland de middeleeuwse namen
Berchof en Berchove in de 16de-18de eeuw tot in het Noorden de namen Berckhoff en Berckhoven, en in het Zuiden de naam Berghoff. In het
Ruhrgebied, even ten Noorden van Benrath Linie, komen beiden schrijfwijzen naast elkaar voor. Dit patroon is dus in Nederland alleen zichtbaar in
Limburg, waar het eindpunt van de Benrath Linie ligt.
Met het patroon van naamsontwikkeling op het huidige Nederlands grondgebied lijkt iets aan de hand te zijn. Zowel Verdam als Köbler geven als
belangrijkste verklaring voor de woorden berch en hof/hoven: erf en boerderij op een berg. Het bevestigt daarmee ook de aanwijzing voor deze
betekenis voor de naamsboerderijen in Wiltenburg, bij Utrecht. Het woord berg werd indertijd voor elk hoogteverschil gebruikt. Ook voor kleine
hoogteverschillen als heuvels, terpen en duinen. Daarom komen de op het eerste gezicht on-Nederlandse achternamen Berg en vooral Van den Berg
zoveel voor; ze staan zelfs op plaats vier van de tien meest voorkomende Nederlandse achternamen. Nu, taaltechnisch gesproken, mag als volgende,
Nieuwnederlandse (1500-heden) stap in de naamsontwikkeling, de schrijfwijze Berghof(f) verwacht worden. In het Nederduits (1600-heden)
daarentegen de schrijfwijzen Berckhof(f) en Berckhoven. Echter, vandaag wordt in Nederland, op de Maastrichtse Berghof’s na, alléén de schrijfwijze
Berkhof(f) aangetroffen (de naam Berkhoven is in de 20ste eeuw uitgestorven). Dat is opmerkelijk!
Kijken we in de Familienamenbank van het Meertens Instituut naar de verspreiding van de namen Berg en Van den Berg, dan zien we dat deze in
geheel Nederland voorkomen, en met name in Noord-, Zuid-Holland, Overijssel en Gelderland. Kijken we vervolgens naar de matig voorkomende
achternamen Berk en Van den Berk, dan zien we dat deze voorkomen in Noord-, Zuid-Holland en Noord-Brabant. Dat is het omgekeerde van wat
taaltechnisch verwacht mag worden. Verwacht wordt namelijk: onder de lijn Utrecht-Arnhem de namen (Van den) Berg en erboven de namen (Van
den) Berk. Er lijkt taaltechnisch iets (onverklaarbaars) aan de hand. Iets dat in Nederland tot gevolg had dat de Middelnederlandse- en
Middelnederduitse schrijfwijzen Berchof en Berchove, alleen werd opgevolgd door de (Nederduitse) schrijfwijzen Berckhof(f) en Berckhoven, en niet
tevens door de (Nieuwnederlandse) schrijfwijze Berghof(f).
Ook een andere betekenis van de achternaam zoals boerderij met berken, lijkt onvoldoende verklaring te geven. Het Middelnederlandse woord voor
berk is berke. Nu zijn er meerdere voorbeelden van boerderijen bekend, waarvoor zowel de Middelnederlandse- als de Nieuwnederlandse schrijfwijzen
werden gebruikt. Zoals de boerderijen in Utrecht, Waarder en Udenhout. Bij deze boerderijen is dus sprake van continuatie van de naamsbetekenis
berg. Verder zou op grond van woordsamenstelling eerder de naam Berckenhof(f) verwacht worden. Deze schrijfwijze kwam, zoals we hierboven
hebben gezien, in de Volkstelling van 1947 slechts 3 maal voor (en in 2007 0 keer).
Toch is het mogelijk dat na 1500 gebouwde boerderijen, de naam Berckhof(f) of Berckhoven hebben gekregen met de intentie van boerderij met
berken. Zo zijn de namen Eickhof(f) en Eekhof(f), bestaande Nederlandse achternamen. Deze namen, waarvan de betekenis voor zich spreekt, komen
van het Middelnederlandse woord: eike. Op grond van woordsamenstelling zou je de schrijfwijzen Eickenhof(f) en Eekenhof(f) verwachten. Verdam
geeft daarentegen aan dat Eichof en Eechof gangbare Middelnederlandse woorden waren en wel met de betekenis: bewaarplaats van hout of
timmerwerf. De betekenis boerderij met berken is dus, in analogie met de namen Eickhof(f) en Eekhof(f) mogelijk; naast de betekenis van boerderij op
een berg. Er zijn tot op heden alleen geen oude documenten gevonden die de berkenboom-verklaring bevestigen.
Woordenboeken
Voor alle verschillende fasen van het Nederlands Dialect, zijn woordenboeken op het Internet terug te vinden en wel op website De Geintegreerde Taalbank van
het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Voor ons onderzoek hebben we ons beperkt tot gebruikmaking van J. Verdam, Middelnederlands handwoordenboek
(herdr. 1981). Dit om het overzichtelijk te houden (3 woordenboeken in plaats van 1), maar vooral omdat dit woordenboek uitgebreider en kwalitatief beter lijkt te
zijn dan de digitale woordenboeken die op de website zijn terug te vinden. De gevonden betekenissen komen beter overeen met Gerhard Köbler
Mittelniederdeutsches Wörterbuch (2014). Dat is van belang omdat het Middelnederlands en het Middelnederduits nauw met elkaar waren verwant!
Zes opmerkingen nog over de resultaten van de website De Geintegreerde Taalbank:
1.
Volgens het Oudnederlands woordenboek (500-1200) heeft het woord birka de betekenis van berk(-enboom). Dit woord birka zou in oude samengestelde
topniemen overgeleverd zijn met de woorden birka-, maar ook: ber- en berc- (die voor ons van belang is). In het Vroegmiddelnederlands woordenboek
(1200-1300) en het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) komt het woord birka niet (meer) voor. Een berkenboom wordt hierin aangeduid als berke.
De klankwijziging van birka naar berke is opmerkelijk, net als de afkorting ber- en berc die nog eeuwen gebruikt zouden zijn. Ik acht in ieder geval het
laatste niet geloofwaardig.
2.
In het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) staat het woord berc met de betekenis: boomschors (?), berkenhout (?). De betekenis berk(-enboom)
staat onder het trefwoord: berke. Dit woord kan echter ook sloep betekenen en is dan synoniem aan de woorden: barke en berc.
3.
In het Vroegmiddelnederlands woordenboek (1200-1300) komt het woord berchoven voor. Het wordt verklaard als: 1) berch, 'berg', 2) berke, 'berk' 3) of een
persoonsnaam bero [Bernhard (sterk, moedig als een beer)] en de oorspr. dat. pl. hoven van hof 'boerderij'. Verder worden enkele citaten gegeven die alleen
betrekking hebben op het voorkomen van de naam in de plaats Rijkhoven in Belgie (Belgisch Limburg)
4.
In het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) staat dat het woord barch synoniem is voor het woord berch. Beide woorden zouden berg betekenen.
5.
In het Middelnederlands woordenboek (1250-1550) staat het woord barchof met de betekenis: naam van een schip (?)
2.4 Het ontstaan van de schrijfwijzen Berghof, Barkhof, Birkhoff en Berckenhoff
Tot en met de 18de zijn Berkhof(f) en Berkhoven de enige schrijfwijzen die zijn aangetroffen om een boerderij aan te duiden met de betekenis van
boerderij op een berg (of boerderij met berken). In Duitsland daarentegen ontstonden in de 18de eeuw opeens andere schrijfwijzen van de naam, zoals
in het Hoogduits dialectgebied de achternamen Berghoff, Birkhoff en Birkenhoff en in het Laagduits dialectgebied namen als Barkhoff en Berkenhoff.
Het is mogelijk dat de invoering van de Burgerlijke Stand in 1811 de in gebruikname van dit soort schrijfwijzen in Nederland heeft verhinderd. De
Duitse Standesamt werd daarentegen in 1876 in gebruik genomen. Het verschil van 65 jaar kan voor de taal- en daarmee ook de naamsontwikkeling net
het verschil hebben gemaakt. Toch komen de achternamen Berghof, Birkhoff, Barkhoff en Berckenhoff wel in Nederland voor, al is de laatste naam nu
uitgestorven.
De enige Nederlandse familie met de naam Berghof heeft, zoals we hier boven al hebben gezien, haar naam waarschijnlijk ontleend aan buurtschap
Berghof in Gulpen. Een deel van de familie draagt de naam Berkhof. Het naast elkaar voorkomen van deze namen in één familie doet sterk denken aan
een ontstaanwijze volgens Duitse patroon. Zoals we hierboven in 2.3.5 Conclusies hebben gezien, is het eigenlijk verwonderlijk dat de naam Berghof in
Nederland niet vaker voorkomt.
Dan is er in Drenthe één familie met de typisch Nederduitse naam Barkhof. Ook hier draagt deel van de familie de naam Berkhof. De naam is
aangenomen met de introductie van de Burgerlijke stand in 1811 en is ontleend aan de naam Barringe Erve in Zijen. Volgens Verdam,
Middelnederlands handwoordenboek betekent barringe: brandstof. Mogelijk vond op het erf opslag van brandhout of turf plaats. Verder is er één
familie met de (oorspronkelijk Hoogduitse) naam Birkhoff. In dit geval is de naam vermoedelijk ontleend aan landgoed Birkhoven bij Amsfoort. De
naam Birkhoven is op zijn beurt weer afgeleid van een vroegere, middeleeuwse naam van het nabijgelegen buurtschap De Birkt. Hiervan is de betekenis
onduidelijk. Met bergen en berken lijkt het niet van doen te hebben.
Vanaf begin 19de eeuw werd de naam Berkenhof populair als naam voor huizen, restaurants etc. Kijken we naar de woordsamenstelling (berk in het
meervoud), dan was dit in de betekenis van: boerderij met berken. Volgens de Nederlandse Familienamenbank van het Meertens Instituut, heeft de
naam Berkenhof het alleen in de schrijfwijze Berckenhoff tot achternaam geschopt. De Volkstelling van 1947 laat 3 treffers voor de naam zien; voor
2007 geen enkele treffer. De nu uitgestorven naam was dus zeldzaam.
Tot en met de 18de zijn Berkhof(f) en Berkhoven de enige schrijfwijzen die zijn aangetroffen om een boerderij aan te duiden met de betekenis van
boerderij op een berg (of boerderij met berken). In Duitsland daarentegen ontstonden in de 18de eeuw opeens andere schrijfwijzen van de naam, zoals
in het Hoogduits dialectgebied de achternamen Berghoff, Birkhoff en Birkenhoff en in het Laagduits dialectgebied namen als Barkhoff en Berkenhoff.
Het is mogelijk dat de invoering van de Burgerlijke Stand in 1811 de in gebruikname van dit soort schrijfwijzen in Nederland heeft verhinderd. De
Duitse Standesamt werd daarentegen in 1876 in gebruik genomen. Het verschil van 65 jaar kan voor de taal- en daarmee ook de naamsontwikkeling net
het verschil hebben gemaakt. Toch komen de achternamen Berghof, Birkhoff, Barkhoff en Berckenhoff wel in Nederland voor, al is de laatste naam nu
uitgestorven.
De enige Nederlandse familie met de naam Berghof heeft, zoals we hier boven al hebben gezien, haar naam waarschijnlijk ontleend aan buurtschap
Berghof in Gulpen. Een deel van de familie draagt de naam Berkhof. Het naast elkaar voorkomen van deze namen in één familie doet sterk denken aan
een ontstaanwijze volgens Duitse patroon. Zoals we hierboven in 2.3.5 Conclusies hebben gezien, is het eigenlijk verwonderlijk dat de naam Berghof in
Nederland niet vaker voorkomt.
Dan is er in Drenthe één familie met de typisch Nederduitse naam Barkhof. Ook hier draagt deel van de familie de naam Berkhof. De naam is
aangenomen met de introductie van de Burgerlijke stand in 1811 en is ontleend aan de naam Barringe Erve in Zijen. Volgens Verdam,
Middelnederlands handwoordenboek betekent barringe: brandstof. Mogelijk vond op het erf opslag van brandhout of turf plaats. Verder is er één
familie met de (oorspronkelijk Hoogduitse) naam Birkhoff. In dit geval is de naam vermoedelijk ontleend aan landgoed Birkhoven bij Amsfoort. De
naam Birkhoven is op zijn beurt weer afgeleid van een vroegere, middeleeuwse naam van het nabijgelegen buurtschap De Birkt. Hiervan is de betekenis
onduidelijk. Met bergen en berken lijkt het niet van doen te hebben.
Vanaf begin 19de eeuw werd de naam Berkenhof populair als naam voor huizen, restaurants etc. Kijken we naar de woordsamenstelling (berk in het
meervoud), dan was dit in de betekenis van: boerderij met berken. Volgens de Nederlandse Familienamenbank van het Meertens Instituut, heeft de
naam Berkenhof het alleen in de schrijfwijze Berckenhoff tot achternaam geschopt. De Volkstelling van 1947 laat 3 treffers voor de naam zien; voor
2007 geen enkele treffer. De nu uitgestorven naam was dus zeldzaam.
